Geograf, publicysta, pedagog, reformator nauczania geografii, współtwórca nowoczesnej
myśli geograficznej w Polsce
Urodził się 19 listopada 1851 roku w Nowodworze na Podlasiu. Dzieciństwo spędził na Lubelszczyźnie. W 1864 roku rozpoczął naukę w Lubelskim Gimnazjum Gubernialnym, gdzie – mimo ciężkiej sytuacji materialnej – każdą klasę kończył z nagrodą, udzielając jednocześnie korepetycji, by wspomóc rodzinę. Gimnazjum ukończył ze złotym medalem w 1871 roku, wykazując już wówczas zainteresowanie geografią i matematyką.
Studiował na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, a następnie w Szkole Inżynierskiej w Petersburgu. Po powrocie do Krakowa ukończył studia filozoficzno-przyrodnicze, skupiając się na geografii matematycznej, fizyce, astronomii i kartografii. W 1880 roku osiadł w Warszawie, gdzie poświęcił się działalności dydaktycznej i popularyzatorskiej. Uczył geografii w szkołach prywatnych, na pensjach żeńskich, na tajnym Uniwersytecie Latającym i w Towarzystwie Kursów Naukowych.
Był pionierem nowoczesnej dydaktyki geografii – zwalczał pamięciowy system nauczania i wprowadzał metody rozumowego poznawania świata, opartego na przyczynowo-skutkowej analizie zjawisk przyrodniczych i społecznych. Uważał, że geografia powinna żywo reagować na rzeczywistość, służyć zrozumieniu relacji między człowiekiem a środowiskiem.
Nałkowski był jednym z najwybitniejszych polskich geografów przełomu XIX i XX wieku. Autor ponad 450 prac naukowych i publicystycznych, m.in. Zarysu geografii powszechnej rozumowej, Geografii malowniczej, Ziemi i człowieka, Historii ogólnej nauki o Ziemi i Terytorium Polski historycznej jako indywidualności geograficznej. Współredagował monumentalny Wielki atlas geograficzny (1895–1906), który do dziś uznawany jest za jedno z najważniejszych dzieł kartograficznych w dziejach Polski.
Był również aktywnym publicystą – pisał do „Głosu”, „Prawdy”, „Ateneum” i „Niwy”. Polemizował z konserwatywnymi nurtami społecznymi, wspierał idee emancypacji kobiet, demokracji i postępu naukowego. Wraz z Aleksandrem Świętochowskim działał w Towarzystwie Kultury Polskiej.
Nałkowski był człowiekiem bezkompromisowym, niezależnym i skromnym – całe życie pracował bez instytucjonalnego zaplecza, asystentów czy wsparcia państwa. Zmagał się z biedą, chorobami i brakiem stabilizacji. Jego jedyna zagraniczna podróż naukowa odbyła się dopiero w 1903 roku.
Zmarł nagle 29 stycznia 1911 roku w Warszawie. Pogrzeb przerodził się w manifestację środowisk postępowych. Spoczywa na cmentarzu Powązkowskim. Jego grób wieńczy rzeźba Bojownik, dłuta córki Hanny Nałkowskiej, będąca symbolicznym wyrazem jego życia i działalności.
Ojciec wybitnej pisarki Zofii Nałkowskiej, która poświęciła mu książkę Mój ojciec (1953). Wacław Nałkowski zapisał się w historii jako reformator, wizjoner i niezłomny budowniczy polskiej geografii.