biskup, działacz oświatowy, społeczny i polityczny
Biskup pomocniczy diecezji lubelskiej, działacz oświatowy i polityczny, należał do grona duchownych aktywnie uczestniczących w przemianach społecznych i politycznych przełomu XVIII i XIX wieku. Zasłynął jako gorący orędownik reform edukacyjnych, członek najważniejszych instytucji państwowych Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego oraz obrońca idei niepodległościowych podczas powstania listopadowego.
Urodził się w 1773 r. w Gałęzowie w powiecie bychawskim. W roku szkolnym 1780–1781 uczęszczał do Lubelskiej Szkoły Wojewódzkiej, która kontynuowała tradycje wcześniejszych instytucji edukacyjnych pod patronatem Komisji Edukacji Narodowej. Następnie podjął naukę w austriackiej szkole w Zamościu, a po jej ukończeniu studiował w seminarium duchownym w Warszawie oraz na uniwersytetach w Warszawie i Wilnie. W 1795 r., przed święceniami kapłańskimi, otrzymał probostwo w Markuszowie, skąd prowadził ożywione kontakty z działaczami politycznymi skupionymi wokół księcia Adama Czartoryskiego.
Po otrzymaniu święceń kapłańskich został kanonikiem kapituły lubelskiej. Gdy Lubelszczyznę włączono do Księstwa Warszawskiego, Józef Koźmian został mianowany komisarzem-nadzorcą dóbr sekularyzowanych przez Austriaków. Już w 1809 r. wszedł w skład Rządu Centralnego dla Galicji Zachodniej, opracowując dla Izby Edukacyjnej raporty o stanie szkolnictwa na tych terenach. W 1811 r. wybrano go posłem na sejm oraz deputowanym do sejmu pokoju w Lublinie. Po krótkim okresie proboszczowania w Zamościu, w 1815 r. wszedł w skład Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego w Królestwie Polskim.
Jako duchowny i uczony Józef Koźmian odegrał ważną rolę w kształtowaniu polityki oświatowej młodego państwa. W 1818 r. został mianowany biskupem pomocniczym diecezji lubelskiej. Uniwersytet Krakowski nadał mu stopień doktora teologii, a Towarzystwo Przyjaciół Nauk w Lublinie przyjęło go w 1820 r. w poczet członków. W 1822 r. został biskupem kalisko-kujawskim, a następnie senatorem Królestwa Polskiego. W 1827 r. odznaczony Orderem Świętego Stanisława I klasy za zasługi cywilne i duszpasterskie.
Po wybuchu powstania listopadowego publicznie wsparł jego cele, występując z odezwą do duchowieństwa zachęcającą do poparcia zrywu narodowego.
Józef Koźmian zmarł 29 stycznia 1831 r. w Warszawie.
Bibliografia
- Bieńkowski, Władysław. Koźmian Józef. Polski Słownik Biograficzny, t. XIV. Kraków: Polska Akademia Umiejętności, 1968.
- Grzebień, Ludwik, red. Encyklopedia wiedzy o jezuitach w Polsce 1564–1995. Kraków: Wydawnictwo WAM, 1996.
- Śliwowska, Władysława. Księstwo Warszawskie i Królestwo Polskie 1807–1830. Warszawa: PWN, 1986.
